انار؛ میوه بهشتی در فرهنگ، هنر و آیین ایرانی

تمام اجزای انار شامل گل، برگ، پوست درخت، پوست ریشه و دانه انار همه استفاده دارویی دارد. علاوه بر خواص انار حتی شکل و فیزیک خاص این میوه هم منحصر به فرد است. به همین خاطر برای مردم نقشی مقدس داشته است. انار بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری می‌روید. در واقع درخت انار بومی ایران و مناطق مجاور آن از عراق تا شمال هند است. ایران بزرگترین تولید کننده انار جهان است.

انار و شب یلدا

انار میوه اصلی در سفره شب یلدا و شب چله است. حضور نمادین انار در سفره یلدا، بازمانده از پیشینیان است که آن را میوه‌ باروری می‌دانستند؛ و شادی، برکت و فراوانی را از دانه‌های زیاد آن برداشت می‌کردند. در گذشته به تجربه، باور داشته اند که انار میوه‌ای خون‌ساز است. و به افرادی که رنگی زرد داشتند و از نظر جثه ضعیف بودند توصیه می‌شد انار بخورند.

امروزه اثبات شده که انار سرشار از ویتامین ث است که موجب تقویت سیستم ایمنی بدن و تصفیه خون می‌شود. همچنین آهن موجود در آن موجب افزایش انرژی و خون‌سازی ست. تصفیه خون همانند زایش دوباره انسان است و این دلیل خوبی ست که انار را نماد زایش و شادی دانست. همچنین انار به خاطر رنگ قرمزش نماد خورشید است.

در وافع خوردن انار در یلدا به خاطر اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده. یعنی آنها با توسل به انار و خوردن آن خودشان را مانند انار پر برکت می‌کردند و نیروی باروری را در خود افزایش می‌دادند. از شب یلدا (شب چله) و آداب و رسوم آن در برخی شهر‌ها این است که خوانچه‌هایی برای عروس می‌فرستند که یکی از اجزای آن انار است.‌

انار در فرهنگ و ادبیات ایران

انار در فرهنگ های مختلف نماد فراوانی، برکت و جاودانگی ست. این تاثیر احتمالا از آنجا نشات گرفته که از آغاز تمدن، گیاهان علاوه بر تامین خوراک انسان، به عنوان دارو، پوشش لوازم آرایش و رنگ مورد استفاده بودند. انار جایگاه خاصی هم در فرهنگ و ادبیات ایرانی دارد. اما این نقش چگونه به وجود آمده؟ در فرهنگ و ادبیات ایرانی انار نشانه چیست؟

برخی انار‌ها را با توجه به کاربردشان نامگذاری کرده‌اند و برخی نام‌هایی ادبی دارند. مثلا:
انار سوری: نوعی انار است که زرتشتیان در گذشته از آن در مراسم و جشن‌های عروسی استفاده می‌کردند.
انار گبری: در یزد زرتشتیان به گبر یا گور معروفند. انار گبری نوعی از این میوه است که پوستی قرمز و زیبا دارند. این انار را هم زرتشتیان در مراسم‌هایشان استفاده می‌کردند و به نام آنها مشهور است.
انار خاتونی: به آمنه خاتونی یا خانمی هم مشهور است و دلیل آن محبوبیت این نوع در بین خانم‌ها در دوران گذشته بوده. این نوع انار در اصفهان و یزد بیشتر یافت می‌شوند.
انار پنجه عروس: به خاطر رنگ حنایی آن با انگشتان رنگین عروس‌ها چنین نام گرفته.
انار لیلی: با نام دختر حمومی هم مشهور است. پوست زیبا، لطافت و قشنگی این میوه موجب انتخاب این نام شده است.

انار در اساطیر و افسانه‌ها ایرانی

در اساطیر یونانی، آفرودیته که خدای عشق بود درخت انار را در جزیره قبرس کاشت و با آبیاری خون دیوی به نام نوسوس (باکوس) درخت جوانه زد. در اساطیر ایرانی هم روایتی مشابه روایت یونانی وجود دارد. از شاهنامه چنین بر‌می‌آید که از ریختن خون سیاوش بر زمین، گیاه «پرسیاوشان» یا «خون سیاوشان» به وجود آمد.

در قصه‌های پریان، دختر شاه پریان از میان درختی که بیشتر مواقع درخت انار است بیرون می‌آید. در افسانه «دختر انار»، که مربوط به ادبیات شفاهی اطراف رشته‌کوه زاگرس است؛ دختری طلسم شده و در درون اناری زندگی می‌کند. این داستان بی ارتباط با باور‌های اساطیری نیست. در اساطیر هم بار‌ها به پیدایش انسان از گیاه اشاره شده. مثلا در باور ایرانی‌های باستان، انسانِ نخستین از مهرگیاه (نوعی ریواس) به وجود آمد. افسانه‌‌های متعددی هستند که به انار مربوط‌ اند؛ از این افسانه‌ها می‌توان، انار پری، انار و کولی، انار خاتون، و افسانه دختران انار را نام برد.

انار در باور‌ها و آیین‌های ایرانی

انار از دوران بسیار قدیم به عنوان میوه‌ای مقدس شناخته شده است. این میوه در میان ادیان الهی جایگاه ویژه‌ای دارد.
در دین زرتشتی انار از درختان مینوی است و از عناصر مقدس و خجسته به شمار می‌رود. زرتشتی‌ها از شاخه‌ها و میوه آن در مراسم خود استفاده می‌کنند. انار به خاطر شکل غنچه و گل انار که بی‌شباهت به آتشدان نیست و رنگ قرمز این گل که به یاد‌آورنده آتش بوده نزد زرتشتی‌ها ارزشمند است. نماد گل انار در نقش نگاره‌های تخت جمشید هم یافت می‌شود.

در قرآن کریم سه بار از انار نام برده شده و از میوه‌های بهشتی ست و خواص انار برای سلامتی بی‌شمار است. انار از دید مسلمانان میوه‌ای مقدس بوده و خوردن آن توسط بزرگان دینی توصیه شده است. در فرهنگ شیعی انار به خاطر رنگ سبز تند برگ‌هایش اهمیت خاصی دارد.

آنچنان که مشخص است انار با نیایش و تقدس عجین شده. انار با ظاهری یکپارچه و دانه‌های بی‌شمارش، وحدت و کثرت را همزمان به نمایش می‌گذارد و برای عارفان هم نمادی مهم است.

انار در باور‌های ایرانیان باستان نماد باروری و برکت بوده است. این برداشت به خاطر دانه‌های زیاد آن به وجود آمده. رسمی در میان برخی اقوام سنتی رایج است که در آن عروس، اناری را به زمین می‌زند تا بترکد. تعداد دانه‌هایی که پخش می‌شود نشانگر تعداد فرزندانی ست که به دنیا خواهد آورد.

زرتشتیان هم در مراسم ازدواج به فرزندانشان، با آرزوی فرزند‌آوری انار می‌دهند. مردم قدیم روایات مختلفی از انار نقل می‌کردند. مثلا اگر کسی در نوروز اناری را که بر آن صد بار سوره یاسین خوانده باشند بخورد در طول سال تندرست خواهد ماند. این حکایات نشانه‌ خواست دیرین بشر برای پیرسالی و دیرمانی است.

انار در شعر و ادبیات ایران

انار در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد. انار نماد عشق است. نظامی در خسرو وشیرین داستان اناری را می‌گوید که دوای هر دردی ست. قصه از این قرار است که چون فرهاد خبر فوت شیرین را شنید تیشه‌اش را بر سر خود زد و دسته‌ آن خون‌آلود شد. تیشه از کوه به زمین افتاد و از دسته‌اش که از چوب انار بود؛ درختی سبز شد که میوه‌اش دوای هر دردی ست.
در شاهنامه انار رویین تنی را برای اسفندیار به ارمغان می‌آورد:


وزآن پس بدادش به اسفندیار‌‌‌‌ ‌‌‌‌/ از آن یشنه خویش یک دانه نار

بخورد و تنش گشت چون سنگ و روی / نبد کارگر هیچ زخمی به روی

رنگ و شکل انار همواره مورد توجه شاعران و ادیبان بوده و از آن در قالب تمثیل، تشبیه، استعاره، ضرب المثل و سمبل استفاده می‌کنند. 
مثلا صورت سرخ شده وگل انداخته را به انار و گل آن تشبیه می‌کنند.


یا در مَثَل می‌گویند: یک نار، و ده یا صد یا هزار بیمار. که اشاره به بیمار فراوان و داروی کم دارد.

ناصر خسرو می‌گوید:

چون ندهی پند تن خویش را / ای متحیر شده در کار خویش؟

نار چو بیمار تؤی خود بخور / عرضه مکن بر دگران نار خویش

مولانا مرگ ظاهری و جسمانی را راه رسیدن به بقا و نوزایی می‌داند:

کشتن و مردن که بر نقش تنست / چون انار و سیب را بشکستنست

آنچ شیرینست او شد ناردانگ / وانک پوسیده‌ست نبود غیر بانگ

شعرا و ادیبان در مورد انار صحبت زیاد داشته اند؛ اما کلام آخر را از سهراب بشنویم:

من اناری را می کنم دانه به دل می گویم

خوب بود این مردم دانه های دلشان پیدا بود