مرغ و ماهي هم سرطانزا هستند !

حال و هوای روزهاي ابتدايي خردادماه با انتشار خبري از سوي سازمان دامپزشكي داغ‌تر شد. صحبت‌ها از اين قرار بود كه رئيس سازمان دامپزشكي در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا اعلام كرد رد پاي ماده‌اي به نام «مالاشيت گرين» كه نوعي ماده رنگي سرطانزاست در ماهي قزل‌آلا و برخي فلزات سنگين در گوشت مرغ ديده شده است. گرچه در اين اخبار گفته شد ميزان اين مواد در مرغ و ماهي نگران‌کننده نيست اما هشدارهاي لازم به توليدكنندگان اين محصولات داده شد. همين خبر سبب ايجاد تشويش اذهان عمومي شده و مردم را براي خريد دچار ترديد و نگراني كرد. همين تشويش و نگراني هم ما را بر آن داشت نظر كارشناسان مختلف را جويا شویم و موضوع را كارشناسانه بررسي كنيم. اگر نگران وجود فلزات سنگين يا مواد سرطانزا در غذاي خود هستيد، اين گزارش را دنبال كنيد.

دكتر پيام محبي، دامپزشك درباره علت آلودگي گوشت مرغ به فلزات سنگين به «سيب سبز» مي‌گويد: درباره آلودگي گوشت مرغ به فلزات سنگين دو بحث وجود دارد. يكي داروهاي غيرمجاز كه برخي از افراد براي مرغ استفاده مي‌كنند كه اكثر اين داروها شامل آنتي‌بيوتيك‌هاست. البته استفاده از اين داروها توسط سازمان دامپزشكي منع شده است. موضوع ديگر بحث خوراكي است كه براي تغذيه مرغ‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ يعني برخي توليدكنندگان خوراك مرغ، دانه غيراستاندارد و آلوده را روانه بازار كرده‌اند و سرمنشا آلودگي مرغ به فلزات سنگين هم همين دانه‌هاست. بعيد مي‌دانم در خصوص آلودگي گوشت مرغ به فلزات سنگين بتوان سازمان دامپزشكي را مقصر دانست چون استفاده از اين نوع داروها و دانه‌ها توسط سازمان دامپزشكي ممنوع شده اما همچنان برخي افراد سودجو از آن استفاده مي‌كنند. به نظر مي‌رسد وزارت كشاورزي بايد بر منبع تغذيه دام و طيور نظارت داشته باشد.

اين دامپزشك هشدار مي‌دهد: سازمان دامپزشكي كشور مرجع رسيدگي به سلامت فرآورده‌هاي دامي است و اگر خبري توسط رئيس سازمان دامپزشكي تاييد و نسبت به آن هشدار داده شده، حتما بايد آن را جدي گرفت و نسبت به آن اقدام كرد. پس اگر سازمان دامپزشكي كشور از وجود فلزات سنگين در گوشت مرغ خبر داده، همه ما و مسوولان موظفيم دستورالعمل‌هاي سازمان دامپزشكي را عمل كنيم. دستورالعمل‌هاي سازمان دامپزشكي كاملا كاربردي و مفيد است و اگر توليدكنندگان، واردكنندگان و مردم جامعه دستورالعمل‌هاي سازمان دامپزشكي را رعايت كنند، مطمئن هستم وضع سلامتي در كشور بسيار بهتر خواهد شد.

دكتر محبي ادامه مي‌دهد: هر آنچه دام يا طيور مصرف مي‌كنند مي‌تواند بر گوشت يا شيرشان تاثيرگذار باشد بنابراين وقتي از آنتي‌بيوتيك يا دانه‌هاي غيرمجاز براي پرورش طيور استفاده مي‌شود بايد انتظار اين را هم داشت كه آلودگي ناشي از مواد غيرمجاز در گوشت و فرآورده‌هاي اين حيوانات ديده شود. حتما باید دستورالعمل‌های بهداشتی سازمان دامپزشکی توسط تولیدکنندگان رعایت شود و بهداشت مردم جامعه را جدی و مهم دانست.

دكتر محبي درباره ممنوعيت مصرف داروها و آنتي‌بيوتيك‌ها مي‌گويد: برخي از داروهاي مورد استفاده براي دام و طيور به‌طور كلي ممنوع هستند و نبايد مورد استفاده قرار گيرند و برخي دیگر از اين داروها منع زماني دارند يعني زماني كه مورد استفاده قرار گرفتند، تا مدتي نمي‌توان از گوشت يا فرآورده‌هاي دام مورد نظر استفاده كرد. درخصوص داروهايي كه منع زماني دارند روي تمام داروها زمان منع مصرف نوشته شده و كاملا مشخص است كه مثلا تا يك‌ماه پس از مصرف فلان دارو نبايد از گوشت آن مرغ يا دام مورد نظر براي خوراك جامعه استفاده كرد تا اثرات دارو از بين برود ولي برخي از افراد چندان اين مسائل را رعايت نكرده و مشكلات زيادي را در روند توليد خوراك مردم ايجاد مي‌كنند كه گاهي غيرقابل جبران خواهد بود. ممكن است مصرف برخي از داروها براي دام يا طيور بيماري كمتري را ایجاد كند و براي حيوان مفيد باشد اما به دليل ضرري كه متوجه انسان و سلامت انسان مي‌كند، مصرف اين داروها ممنوع شده يا حتما بايد مصرف آن را كنترل كرد.

دكتر محبي توضيح مي‌دهد: چيزي كه اين روزها در حال جا افتادن است اين است كه «مرغ سبز» همان مرغ ارگانيك بوده كه اين موضوع اصلا درست نيست. به نظر من ما هنوز با توليد محصولات ارگانيك در ايران فاصله زيادي داريم. ما هنوز نمي‌توانيم فرآورده سالم توليد كنيم چه برسد به توليد محصول ارگانيك. اين است كه «مرغ سبز» مرغ ارگانيك نيست و گفته مي‌شود مرغي است كه آنتي‌بيوتيك مصرف نكرده اما به هرحال منبع تغذيه هم براي پرورش دام و طيور سالم بسيار مهم است؛ يعني نمي‌توان گفت صرفا به اين دليل كه مرغ پرورش يافته آنتي‌بيوتيك ندارد پس سالم است. تغذيه درست هم براي پرورش دام و طيور سالم بسيار مهم است.

دكتر محبي نقش تغذيه درست را اين‌طور توضيح مي‌دهد: بزرگ‌ترين مشكل مربوط به سلامتي در جامعه ما ناشي از تغذيه اشتباه و ناسالم است.
آمار انواع بيماري‌ها خصوصا سرطان به دليل تغذيه نامناسب بالا رفته است؛ هرچند كه نقش آلودگي هوا و عوامل ديگر را هم نمي‌توان ناديده گرفت. فلزات سنگيني كه ممكن است در گوشت مرغ‌هاي آلوده وجود داشته باشد شامل روي، سرب و. . . است. سرب شايد مهم‌ترين و خطرناك‌ترين فلزي باشد كه مي‌تواند سلامتي انسان‌ها به خطر بيندازد و حتي مي‌تواند سلامت نسل‌هاي آينده را هم تهديد كند بنابراين بايد نسبت به اين قضيه آگاه بود و برخي نكات را رعايت كرد.

دكتر محبي مي‌گويد: با وجود تمام موضوعات و بحث‌هايي كه راجع به وجود فلزات سنگين در گوشت مرغ وجود دارد به نظرم مردم مي‌توانند به محصولات موجود در بازار اعتماد كرده و خريد خود را انجام دهند. نكته مهمي كه وجود دارد اين است كه مردم حتما بايد از فرآورده‌هاي بسته‌بندي شده كه شماره بهداشتي سازمان دامپزشكي دارند، استفاده كنند. هرچه مردم به سمت استفاده از فرآورده‌هاي بسته‌بندي با برندهاي معتبر و فروشگاه‌هاي معتبر بروند، بيشتر مي‌توانند از انتقال آلودگي‌ها و بيماري‌ها به درون خانواده‌شان جلوگيري كنند. برندها و فروشگاه‌هاي معتبر براي از دست ندادن اعتبار و بازار خود، معمولا كمتر به سمت تقلب و ارائه محصول بي‌كيفيت كشيده مي‌شوند بنابراين مردم با اطمينان بيشتري مي‌توانند خريد خود را انجام دهند.

دكتر محبي توصيه مي‌كند:  لازم است همانقدر كه نگران وجود فلزات سنگين در گوشت مرغ هستيد، به خريد گوشت‌هاي بسته‌بندي، نحوه شست‌وشو، نگهداري و…محصولات هم توجه داشته باشيد. استفاده از لبنيات خام، گوشت‌هاي فاقد بسته‌بندي، خريد از فروشگاه‌هاي غيربهداشتي و. . . هم به همين اندازه مهم و قابل توجه است و عدم رعايت اين نكات مي‌تواند سبب آلودگي و بيماري شود.

دكتر محبي مي‌گويد: سازمان دامپزشكي به عنوان دستگاه حكومتي، متولي نظارت بر سلامت محصولات است اما اينكه نظارت بر صددرصد محصولات دامي وجود ندارد، به اين دليل است كه سازمان دامپزشكي بودجه لازم براي نظارت صددرصدي را ندارد. متاسفانه در نظام سلامت كشور ما يك اصل وجود دارد و آن اين است كه نظام سلامت ما «بيمارمحور» است؛ يعني بيشتر هزينه‌ها براي درمان بيماري‌هاست. اگر سرمنشا بيماري‌ها را بشناسيم و پيشگيري را تقويت كنيم ديگر نيازي نيست كه هزينه زيادي را براي درمان بيماري‌ها خرج كنيم. به علاوه بسياري از بيماران ممكن است بهبود نيابند و عوارض ناشي از غفلت تا پايان عمر با آنها بماند. بيماري‌هايي مثل سل يا تب مالت ممكن است تا سال‌ها يا هميشه فرد را درگير كند.

در هر كشوري كه ديده شود بودجه وزارت بهداشت از بودجه دامپزشكي بيشتر است سيستم آن كشور «بيمارمحور» است، بنابراين اگر بخواهيم نظام سلامت خود را بهبود ببخشيم بايد بهاي بيشتري به دامپزشكي بدهيم و با تامين بودجه بتوانيم صددرصد دام كشور را تحت نظارت داشته باشيم.

با وجود تمام صحبت‌هايي كه راجع به رعايت نكات بهداشتي خريد محصولات دامي و لبني كرديم، باز هم مي‌گوييم سالم‌ترين غذاها همين محصولات هستند و اين مباحث به معني حذف اين محصولات از سبد غذايي خانواده‌ها نيست.

براي اطلاع از چند و چون آلودگي ماهي‌هاي قزل‌آلا هم سراغ دكتر حسين ابراهيم‌زاده‌موسوي، كارشناس شيلات رفتيم و در اين‌باره از ايشان اینگونه شنيديم: گوشت ماهي از سالم‌ترين و مفيدترين مواد غذايي است متاسفانه آلودگي به برخي مواد ممكن است سبب بيماري‌زايي آن شود. «مالاشيت گرين» دارويي براي از بين بردن قارچ و عفونت در ماهي‌ها بوده كه استفاده از آن در ماهي‌هاي خوراكي ممنوع است. متاسفانه اين ماده از گذشته در كشور ما استفاده مي‌شده و اين موضوع مختص حالا نيست. به اين دليل كه مالاشيت گرين ضدقارچ خوب و موثري است، برخي از پرورش‌دهندگان از اين دارو استفاده مي‌كنند. ارزان بودن، قابليت دسترسي آسان، فراواني اين ماده و همچنين نبود جايگزين مناسب براي آن هم از ديگر علل استفاده پرورش‌دهندگان ماهي از اين ماده است.

درباره علت ايجاد آلودگي در ماهي‌ها از  دكتر ابراهیم‌زاده موسوي شنيديم: علت اين است كه هركسي به خود اجازه مي‌دهد براي درمان ماهي دارو تجويز كند و متاسفانه بر اين موضوعات نظارتي وجود ندارد. هركسي مي‌تواند در مزرعه و ملك شخصي، پرورش ماهي راه‌اندازي كند و حتي از يك كارشناس شيلات هم آگاهي كسب نكند. وقتي هرشخصي بدون آگاهي كافي، پرورش ماهي راه‌اندازي مي‌كند، خودش را دامپزشك و كارشناس شيلات مي‌داند، دارو تجويز مي‌كند و… به‌هرحال چنين مسائلي به وجود مي‌آيد. داروهاي مختلف خواصي دارند كه كسي كه مي‌خواهد از آنها استفاده كند حتما بايد با اين خواص آشنايي داشته باشد. چنين كسي حتما بايد تخصص لازم را داشته و متخصص آبزيان باشد. متاسفانه در بحث آبزيان ممكن است يك مهندس يا كارشناس غيرمرتبط بدون اطلاع از اثرات جانبي يك دارو، آن را صرفا به دليل اثر خوب تجويز كند؛ مثلا همين ماده مالاشيت گرين اثر ضدقارچي خوبي دارد اما عوارض استفاده از آن در انسان مي‌تواند بسيار مخرب باشد.

دكتر ابراهیم‌زاده موسوي مي‌گويد: داروهاي جايگزيني مثل پروكسيد هيدروژن، برخي داروهاي گياهي و. . . به عنوان جايگزين مالاشيت گرين مورد استفاده قرار گرفته و توصيه شده‌اند اما اين ماده به دليل ارزاني و در دسترس بودن هنوز هم توسط برخي افراد سودجو استفاده می‌شود. برخي ديگر از پرورش‌دهندگان هم عادت كرده‌اند خيلي راحت و بدون فكر از اين ماده به عنوان دارو استفاده كنند درحالي‌كه به لحاظ كارشناسي استفاده از اين ماده بايد به‌طور كلي ممنوع و مالاشيت گرين از بازار جمع شود.

دكتر ابراهيم‌زاده‌موسوي توضيح مي‌دهد: مراكز پرورش ماهي بسيار گسترده هستند و برخي از افراد در باغ شخصي خود پرورش ماهي راه‌اندازي كرده‌اند كه چندان هم تحت نظارت نيست. بايد کار به گونه‌اي باشد كه اين مزارع پرورش ماهي تحت نظارت كارشناس باشند تا هركسي نتواند دارو تجويز كند.  ممكن است براي ماهي قزل‌آلا بيشتر از باقی ماهي‌ها از مالاشيت گرين استفاده شود به اين دليل كه ماهي قزل‌آلا بيشتر دچار قارچ‌زدگي مي‌شود اما در ماهي‌هاي ديگر هم ممكن است از آن استفاده شود. در ماهي‌هایی مثل كپور كمتر از اين ماده استفاده مي‌شود به اين دليل كه استخرهاي پرورش اين ماهي‌ها آنقدر بزرگ است كه استفاده از اين ماده عملا جواب نمي‌دهد.

دكتر ابراهیم‌زاده موسوي هشدار مي‌دهد: مردم نمي‌توانند از ظاهر ماهي متوجه شوند كه آيا درحوض مالاشيت گرين بوده يا خير اما اگر كسي بخواهد ماهي زنده خريداري كند مي‌تواند از رنگ آب متوجه وجود اين ماده شود. اگر رنگ آب استخر پرورش ماهي، سبز مايل به آبي باشد مي‌توان حدس زد كه مالاشيت گرين در اين آب وجود دارد. توصيه مي‌كنم كه مردم مايحتاج خود را از مراكز معتبر خريداري كنند تا كمتر در معرض اين نوع از تخلفات باشند.

دكتر ابراهیم‌زاده موسوي تاكيد مي‌كند: در كنار توصيه‌هايي كه براي مردم و خريد از مراكز معتبر داريم حتما بايد نظارت‌ها هم بيشتر شود كه اين امر نيروي كار تخصصي بيشتري را مي‌طلبد تا به صورت قانونمند عمل كنند. در اين زمينه حتما بايد قانون‌هايي هم براي نظارت بر پرورش آبزيان تصويب شود كه اگر كسي از اين مواد ممنوعه استفاده كرد، با او برخورد جدي شود چون اين تخلفات عمدتا از سوي افراد غيرمتخصص انجام مي‌شود.

استفاده از ماده ضدقارچ مالاشيت گرين اگرچه به لحاظ مقابله با بيماري‌هاي ماهي‌ها و خاصيت ضدقارچي تاثير بيشتري نسبت به مواد مشابه خود دارد اما مدتي است كه استفاده از اين ماده توسط سازمان دامپزشكي كشور ممنوع اعلام شده است. مسلما وقتي ماده‌اي ممنوع اعلام مي‌شود پرورش‌دهندگان بزرگ كه تحت نظارت سازمان‌هاي مسوول هستند اين نكات را رعايت مي‌كنند و پرورش‌دهندگاني كه در نقاط دور از نظارت هستند ممكن است چنين تخلفاتي را مرتكب شوند.

هنوز هم ماهي جزو سالم‌ترين غذاهاست و مصرف آن بسيار توصيه مي‌شود. با وجود تمام صحبت‌هايي كه راجع به آلودگي ماهي کردیم، مردم مي‌توانند از اين غذا استفاده كنند اما نكاتي كه گفته شد را هم باید در نظر داشته باشند.

دكتر محمدحسين عزيزي، كارشناس تغذيه درباره نكات مربوط به سلامت گوشت مرغ و ماهي راهنماي ما در اين پرونده بود. او درباره آلودگي ماهي قزل‌آلا مي‌گويد: مصرف‌كنندگان نمي‌توانند تشخيص دهند كه ماهي‌هاي موجود در بازار آلوده به مالاشيت گرين هستند يا خير. حتما بايد آزمايش‌های تخصصي روي ماهي‌ها انجام شود كه وجود اين ماده به اثبات برسد. بررسي‌هاي علمي نشان داده اگر از مالاشيت گرين در آب استخرهاي پرورش ماهي استفاده شود، تا سه ماه اثر اين ماده روي ماهي‌ها باقي می‌ماند.

مسلما نمونه‌برداري‌ها از انواع محصولات موجود در بازار هم كه صددرصد نيست و از تمام ماهي‌ها نمي‌توان نمونه‌برداري كرد بنابراين نمي‌توان به‌طور قطع گفت ماهي‌هاي موجود در بازار آغشته به اين ماده هستند يا خير و طبيعي است كه ممكن است مردم چنين ماهي‌هايي را مصرف كنند اما بايد دانست مصرف درازمدت اين ماده مي‌تواند سرطانزا باشد و با چندبار مصرف مورد خاصي به وجود نخواهد آمد.

مردم حق دارند بدانند چه مواد غذايي مصرف مي‌كنند و حق دارند سلامت مواد مصرفي‌شان را جدي بگيرند بنابراين نمي‌توان به مردم گفت نگران هيچ چيز نباشيد. به‌ هرحال تغذيه سالم اولين اصل سلامتي است و بايد بيش از هرچيزي در اولويت باشد. سعي كنيد تا حد امكان مواد غذايي سالم مصرف كرده و تا آنجا كه مي‌توانيد از انواع آلودگي‌ها دوري كنيد.

نمي‌توان گفت مرغ و ماهي نخريد چون ممكن است آلوده به مواد بيماري‌زا باشد اما مي‌توان توصيه كرد كه از مراكز معتبر كه تحت نظارت‌هاي سازمان‌هاي مسوول هستند خريد كنيد. معمولا مراكز خريد معتبر كمتر ممكن است اعتبار خود را به خطر انداخته و تقلب كنند و اغلب محصولات بي‌كيفيت توسط فروشگاه‌هاي نامطمئن ارائه مي‌شود.

وقتي كيلويي خريد كنيد، مسلما بيشتر خود را در معرض انواع آلودگي‌هايي كه گفتيم قرار مي‌دهيد. به علاوه خريد فله‌اي ممكن است آلودگي‌هاي ديگری را هم به این فهرست اضافه كند. توجه داشته باشيد كه تا حد امكان محصولات بسته‌بندي كه شماره‌هاي بهداشتي دارند خريداري كنيد؛ اين محصولات از فيلتر سازمان‌هاي مسوول گذشته‌اند.

سعي كنيد تا حد امكان به سمت غذاهاي تازه‌تر برويد. غذاهايي را كه حاوي فيبر هستند هم توصيه مي‌كنيم. انواع سالاد و سبزيجات متنوعمي‌توانند به عنوان پيش‌غذا گزينه مناسبي باشند و هم به دليل خواص خود مي‌توانند ما را در برابر آلودگي‌ها تا حدي محافظت كنند. ميوه و سبزيجات بيشتر يعني سلامتي بيشتر.

دكتر عزيزي مي‌گويد: درخصوص فلزات سنگيني كه گفته شد در مرغ وجود دارد، مساله كمرنگ‌تر است اما از طرفي هم مردم مرغ را بيشتر از ماهي مصرف مي‌كنند. در مورد مرغ هم معلوم نيست مرغ موجود در بازار آلوده به فلزات سنگين است يا خير، سازمان‌هاي مسوول هم به‌طور روتين و هرروزه نمونه‌برداري بهداشتي انجام نمي‌دهند. خوشبختانه حتي اگر مرغ‌هاي خوراك آلوده مصرف كرده باشند، باز هم ميزان فلزات سنگين در گوشت‌شان كم است. در مورد استفاده از مرغ هم بايد بگويم حتي اگر مردم ندانسته و تصادفي چنين گوشتي را مصرف كنند، چندان مشكل حادي نخواهند داشت چون فلزات سنگين هم در درازمدت و حتي پس از سال‌ها مصرف سبب بيماري مي‌شوند.

دكتر عزيزي توضيح مي‌دهد: سازمان دامپزشكي ماده‌اي به عنوان جايگزين مالاشيت گرين را به پرورش‌دهندگان ماهي معرفي كرده كه ديگر كسي از مواد غيرمجاز استفاده نكند. البته در كنار معرفي جايگزين بايد نظارت بر استخرهاي پرورش ماهي را هم بيشتر كرد و دستورالعمل‌هاي لازم هم به توليدكنندگان داده شود. فلزات سنگيني مثل سرب، جيوه، كادميوم و آرسنيك سرطانزا هستند و بايد مراقب ورود اين فلزات به بدن بود. سرب كه شايد خطرناك‌ترين اين فلزات باشد در هواي آلوده، بنزين نامرغوب، لوازم آرايشي بي‌كيفيت، غذاي بي‌كيفيت، آب آلوده و. . . هم ديده مي‌شود و مردم به‌ناچار هر روز با ورود آن به بدن خود مواجه هستند. همه اين فلزات در درازمدت و پس از سال‌ها مصرف سرطان در بدن انسان ايجاد مي‌كنند وگرنه مثلا با يك‌بار استنشاق هواي آلوده به سرب كسي سرطان نمي‌گيرد.اگر اينطور بود كه مردم هر روز نفس می‌کشند و سرب را به ريه و بدن خود وارد مي‌كنند اما مي‌بينيم كه پس از سال‌ها ممكن است بيماري ديده شود. به‌هر حال سازمان‌هاي مسوول بايد بيش از اين به فكر سلامتي مردم و جامعه باشند و حتي مقدار اندك مواد سرطانزا هم سبب نگراني می‌شود.

درباره نوع سرطان‌هايي كه از مصرف مرغ و ماهي آلوده به وجود مي‌آيد هم از دكتر عزيزي این‌طور شنیدیم: سرطان‌هايي كه ممكن است مالاشيت گرين يا فلزات سنگين ايجاد كنند، تقريبا يك نوع هستند چون همه اين مواد وارد كبد مي‌شوند بنابراين ممكن است زودتر از بقيه عضوها كبد را درگير كنند. به‌طور كلي همه سموم وارد كبد يا همان جگر مي‌شوند و از مسير كبد عبور مي‌كنند به همين دليل استفاده طولاني‌مدت از اين مواد ممكن است سرطان كبد، دستگاه گوارش و. . . را ايجاد كند. سرب به علاوه سرطان‌هاي كبد و دستگاه گوارش ممكن است سرطان‌هاي مربوط به دستگاه تنفسي مثل سرطان ريه را هم سبب شود.

دكتر عزيزي توضيح مي‌دهد: كساني كه بيشتر در معرض اين آلودگي‌ها هستند و بدن ضعيف‌تري دارند، مسلما بيشتر درگير خواهند شد. كسي كه بيشتر مواد سرطانزا به بدنش وارد شده باشد و مدام مصرف ‌کننده محصول بی کیفیت و غیر مجاز باشد با احتمال بيشتري به بيماري‌ها مبتلا خواهد شد؛ خصوصا افرادي كه بيماري‌هاي زمينه‌اي ديگري هم داشته باشند. كساني هم كه بدن ضعيف‌تري دارند به همين منوال؛ مثلا كودكان، سالمندان و افراد بيمار ممكن است بيشتر درگير خطرات ناشي از آلودگي به مواد سرطانزا شوند.

دكتر عزيزي توصيه مي‌كند: بهترين راهكار براي كاهش خطرات ناشي از مصرف احتمالي مواد سرطانزا يا فلزات سنگين، مصرف ميوه و سبزيجات همراه مرغ و ماهي است. هرچند ميوه و سبزيجات هم ممكن است تا حدي انواع آلودگي‌ها را داشته باشند اما به عنوان تصفيه‌كننده موادغذايي هستند و استفاده از ميوه‌هاي تازه و سبزيجات را توصيه مي‌كنم. انواع ميوه و سبزيجات، همچنين غذاهاي حاوي فيبر مي‌تواند اين سموم را از بدن دفع و حداقل خطر مصرف مواد سرطانزا را كم كند.همچنين مصرف شير را هم توصيه مي‌كنم، خصوصا براي كاهش خطرات ناشي از آلودگي با سرب كه ممكن است در مرغ وجود داشته باشد. به هر حال نمي‌توان گفت مردم مصرف مرغ و ماهي را كنار بگذارند چون گزينه مناسب ديگري وجود ندارد و خوراك اصلي مردم ما همين مواد غذايي است. اگرچه به لحاظ سلامتي مصرف مرغ آلوده به فلزات سنگين يا ماهي آلوده به مواد سرطانزا به هيچ عنوان مطلوب نيست اما با راهكارهايي كه گفتيم مي‌توان ميزان خطرات و عوارض مواد مضر را كمتر كرد.