همه چیز درباره آزمایش سل فری (NIPT): تشخیص زودهنگام اختلالات ژنتیکی جنین

آزمایش سل فری (NIPT) در بارداری: بررسی کامل مزایا، دقت، و موارد کاربرد

آزمایش سل فری یا NIPT (Non-Invasive Prenatal Testing) یکی از مهم‌ترین و پیشرفته‌ترین روش‌های غربالگری سلامت جنین در دوران بارداری است که از طریق بررسی DNA آزاد جنینی در خون مادر انجام می‌شود. این آزمایش با هدف تشخیص اختلالات کروموزومی مانند سندرم داون، سندرم ادوارد و سایر ناهنجاری‌های ژنتیکی از هفته دهم بارداری قابل انجام است. برخلاف روش‌های تهاجمی مانند آمنیوسنتز، این تست بدون خطر برای مادر و جنین است و دقت بسیار بالایی دارد. در این مقاله، به بررسی دقیق آزمایش سل فری، کاربردها، دقت، موارد منع انجام، تفسیر نتایج و مزایای آن نسبت به سایر روش‌ها پرداخته می‌شود. هدف از این مقاله ارائه اطلاعاتی جامع و دقیق برای والدینی است که به دنبال راهی مطمئن برای اطمینان از سلامت جنین خود هستند.

آزمایش سل فری یا NIPT چیست؟

آزمایش سل فری (NIPT) یک روش غیرتهاجمی برای بررسی ناهنجاری‌های کروموزومی جنین از طریق نمونه‌گیری خون از مادر باردار است. DNA جنینی که از سلول‌های جفتی (تروفوبلاست) منشأ می‌گیرد، در گردش خون مادر آزاد می‌شود و حدود 3 تا 15 درصد از DNA آزاد در خون مادر را تشکیل می‌دهد. این DNA از هفته هفتم بارداری قابل تشخیص است و تنها چند ساعت پس از زایمان از بدن مادر پاک می‌شود. این ویژگی، NIPT را به یکی از دقیق‌ترین روش‌های غربالگری در بارداری تبدیل کرده است.

آزمایش سل فری برای چه مواردی استفاده می‌شود؟

NIPT به‌ویژه برای شناسایی ناهنجاری‌های کروموزومی در کروموزوم‌های اتوزومی مانند:

سندرم داون (تریزومی 21)
سندرم ادوارد (تریزومی 18)
سندرم پاتو (تریزومی 13)
و همچنین ناهنجاری‌های کروموزوم‌های جنسی مانند:

سندرم ترنر (45X)
سندرم کلاین‌فلتر (47XXY)
سندرم 47XXX و 47XYY
کاربرد دارد. در مواردی که شک به اختلالات ژنتیکی وابسته به کروموزوم X مانند سندرم X شکننده، دیستروفی عضلانی دوشن یا هموفیلی وجود داشته باشد، آزمایش NIPT می‌تواند به همراه تعیین جنسیت انجام شود تا پزشک بتواند ریسک را بهتر ارزیابی کند.

چه بیماری‌هایی با آزمایش سل فری قابل تشخیص نیستند؟

این آزمایش گرچه در تشخیص بسیاری از اختلالات ژنتیکی مؤثر است، اما محدودیت‌هایی نیز دارد. به‌عنوان مثال:

نقایص لوله عصبی مانند اسپینا بیفیدا را شناسایی نمی‌کند.
ناهنجاری‌های ساختاری جنین مانند نقایص قلبی را نمی‌تواند تشخیص دهد.
بیماری‌های تک‌ژنی مانند فیبروز کیستیک یا تالاسمی نیز از محدوده تشخیص آن خارج‌اند.
در این موارد، سونوگرافی آنومالی اسکن و بررسی سطح آلفا فیتو پروتئین در سرم مادر نقش کلیدی دارند.

آزمایش NIPT برای چه کسانی توصیه می‌شود؟

مطابق با راهنمایی‌های انجمن متخصصین زنان و زایمان آمریکا (ACOG) و انجمن طب مادر و جنین (SMFM)، این آزمایش به همه زنان باردار، صرف‌نظر از سن و سابقه پزشکی‌شان، پیشنهاد می‌شود. با این حال، برای گروه‌های زیر اهمیت بیشتری دارد:

زنان باردار 35 سال به بالا
افرادی که نتایج غربالگری سه ماهه اول یا دوم آن‌ها مشکوک بوده است
کسانی که در سونوگرافی موارد مشکوک به اختلال کروموزومی دیده شده است
وجود سابقه خانوادگی ابتلا به تریزومی‌ها (21، 18، 13)
حاملگی با جابجایی کروموزومی مانند رابرتسونی
در چنین شرایطی، آزمایش NIPT می‌تواند راهنمای مناسبی برای تصمیم‌گیری در مورد انجام آزمایشات دقیق‌تر و تهاجمی باشد.

چه کسانی نباید آزمایش NIPT انجام دهند؟

گرچه NIPT روشی غیرتهاجمی و نسبتاً ایمن است، اما در برخی موارد نتایج آن ممکن است دقیق نباشد یا اصولاً قابل انجام نباشد. این موارد شامل:

بارداری‌های چندقلویی (سه‌قلو یا بیشتر)
مادرانی با سابقه سرطان
زنانی که در سه ماه اخیر خون دریافت کرده‌اند
زنان تحت درمان ایمونوتراپی
مادران مبتلا به سندرم داون
برای این افراد، پزشک معمولاً توصیه به استفاده از سایر روش‌های تشخیصی می‌کند.

دقت آزمایش NIPT چقدر است؟

دقت این آزمایش به عوامل مختلفی وابسته است؛ از جمله میزان DNA آزاد جنینی در خون مادر، بارداری‌های چندقلو، یا وجود سلول‌های موزائیک در جفت. با این حال، به‌طور میانگین:

دقت تشخیص تریزومی 21، 18 و 13 حدود 99 درصد است.
اختلالات کروموزوم‌های X و Y با دقت حدود 70 درصد شناسایی می‌شوند.
دقت تعیین جنسیت جنین نیز در حدود 97 درصد است.
این میزان از دقت، آزمایش سل فری را در میان دقیق‌ترین روش‌های غربالگری جنینی قرار داده است.

تفسیر نتایج آزمایش NIPT چگونه است؟

نتایج این آزمایش معمولاً در سه دسته اصلی قرار می‌گیرند:

High Risk (پرخطر): احتمال بالای وجود ناهنجاری. در این موارد، مشاوره ژنتیک و انجام آزمایشات تشخیصی مانند آمنیوسنتز ضروری است.
Low Risk (کم‌خطر): احتمال کم وجود اختلالات. با این حال، اگر سونوگرافی موارد غیرعادی نشان دهد، بررسی‌های بیشتر توصیه می‌شود.
No Call (بدون نتیجه): در موارد نادر، به دلیل میزان ناکافی DNA جنینی (مثلاً در مادران با اضافه وزن بالا یا سن بارداری پایین) ممکن است آزمایش نتیجه ندهد.
در چنین شرایطی، ادامه بررسی با روش‌های جایگزین الزامی است.

مزایای آزمایش NIPT نسبت به سایر روش‌های غربالگری

NIPT در مقایسه با آزمایش‌های کلاسیک سه‌گانه یا چهارتایی که بر پایه هورمون‌های بارداری و سونوگرافی استوارند، چند امتیاز کلیدی دارد که آن را برای بسیاری از خانواده‌ها جذاب می‌کند.

نرخ مثبت کاذب بسیار پایین
در غربالگری‌های متداول، احتمال گزارش «مثبت کاذب» ممکن است تا 5 درصد برسد؛ یعنی نتیجه، جنین را در معرض خطر نشان می‌دهد در حالی که در واقع سالم است. در NIPT این احتمال برای تریزومی‌های ۲۱، ۱۸ و ۱۳ به کمتر از یک درصد کاهش یافته است. کاهش موارد مثبت کاذب، از استرس روانی والدین می‌کاهد و نیاز به آزمایش‌های تهاجمی غیرضروری را نیز محدود می‌کند.
قدرت تشخیص بالاتر از ۹۹ درصد
تفکیک DNA آزاد جنینی (cffDNA) از DNA آزاد مادری (cfmDNA) با استفاده از توالی‌یابی نسل جدید باعث می‌شود قدرت تشخیص NIPT برای اختلالات اصلی کروموزومی به بالای ۹۹ درصد برسد. این دقت بالا، اطمینان‌خاطر بیشتری ایجاد می‌نماید؛ به‌ویژه برای والدینی که سابقه خانوادگی تریزومی دارند یا سن مادر بالاتر از ۳۵ سال است.
تعیین جنسیت زودهنگام و مطمئن
یکی از پرسش‌های رایج والدین در همان هفته‌های نخست بارداری، جنسیت جنین است. NIPT می‌تواند از هفته دهم با دقت حدود ۹۷ درصد جنسیت را مشخص کند؛ رقمی که در روش‌های سونوگرافی تا هفته‌های میانی بارداری در دسترس نیست.
عدم ریسک سقط جنین
برخلاف آمنیوسنتز یا نمونه‌برداری کوریونی (CVS) که به ورود سوزن به فضای رحم نیاز دارند و با خطر اندک ولی واقعی سقط همراه‌اند، NIPT فقط مستلزم نمونه خون محیطی از بازوی مادر است؛ بنابراین هیچ خطری برای جنین ایجاد نمی‌کند.
بی‌تأثیر بودن بارداری‌های قبلی
به دلیل نیمه‌عمر کوتاه DNA جنینی در جریان خون مادر (کمتر از دو ساعت)، نتایج NIPT از بارداری‌های پیشین تأثیر نمی‌پذیرد. این ویژگی برای مادرانی که در فاصله کوتاه زمانی دوباره باردار می‌شوند، اهمیت دارد.
آزمایش سل فری یا آمنیوسنتز؛ کدام را انتخاب کنیم؟
انتخاب میان یک تست غربالگری غیرتهاجمی و یک روش تشخیصی تهاجمی وابسته به شرایط هر بارداری است. در جدول زیر مهم‌ترین تفاوت‌های این دو رویکرد بررسی شده است:

ویژگی
آزمایش NIPT (سل فری)
آمنیوسنتز
نوع آزمون
غربالگری غیرتهاجمی
تشخیصی تهاجمی
زمان انجام
از هفته ۱۰ بارداری
معمولاً از هفته ۱۵ به بعد
میزان دقت
۹۹ ٪ برای تریزومی‌های شایع
نزدیک به ۱۰۰ ٪ برای تمام کروموزوم‌ها
خطر سقط جنین
ندارد
حدود ۰٫۱ تا ۰٫۳ ٪
محدوده بیماری‌ها
عمدتاً تریزومی‌ها و کروموزوم‌های جنسی
همه اختلالات عددی و بسیاری از ناهنجاری‌های ساختاری
زمان پاسخ‌دهی
۷–۱۰ روز کاری
۱۰–۱۴ روز کاری

پزشکان معمولاً پیشنهاد می‌کنند اگر NIPT «پرخطر» گزارش شود یا سونوگرافی نشانگر ناهنجاری ساختاری باشد، برای تأیید نهایی به سراغ آمنیوسنتز بروید. اما در بسیاری از بارداری‌های کم‌خطر، همان نتیجه «کم‌خطر» NIPT می‌تواند نیاز به روش‌های تهاجمی را مرتفع کند.

نمونه مورد نیاز و فرایند جمع‌آوری

برای انجام NIPT، تنها ۱۰ تا ۲۰ میلی‌لیتر خون از ورید بازوی مادر در لوله‌های اختصاصی حاوی پایدارکننده جمع‌آوری می‌شود. این پایدارکننده مانع تخریب DNA آزاد جنینی طی حمل‌ونقل تا آزمایشگاه می‌شود. نکته مهم آن است که نمونه باید در دمای کنترل‌شده به آزمایشگاه تخصصی ژنتیک ارسال گردد تا کیفیت DNA حفظ شود.

آمادگی‌های پیش از انجام آزمایش

• نیاز به ناشتایی نیست؛ مادر می‌تواند طبق روال عادی غذا بخورد.
• مصرف داروهای روزانه (مانند مکمل‌های بارداری) مانعی ایجاد نمی‌کند.
• در صورت ابتلا به عفونت حاد یا تب بالا بهتر است نمونه‌گیری به تعویق افتد، زیرا پاسخ التهابی می‌تواند بر کیفیت نمونه تأثیر بگذارد.
• اگر مادر در سه ماه گذشته تزریق خون داشته یا تحت ایمونوتراپی بوده است، باید حتماً به پزشک اطلاع دهد؛ زیرا این عوامل ممکن است سبب خطای تحلیلی شوند.

مدت زمان جوابدهی و مراحل آزمایشگاهی

پس از ورود نمونه به آزمایشگاه:

استخراج DNA آزاد پلاسما
تفکیک cffDNA با استفاده از پروتکل‌های مغناطیسی یا فیلترهای مخصوص
توالی‌یابی نسل جدید (NGS) برای شمارش خوانش‌های هر کروموزوم
تحلیل بیوانفورماتیکی برای مقایسه الگوی شمارش با جمعیت مرجع
تهیه گزارش و تأیید نهایی توسط متخصص ژنتیک بالینی
کل این فرآیند معمولاً ۷ تا ۱۰ روز کاری طول می‌کشد. در برخی مراکز پیشرفته با خطوط توالی‌یابی پرسرعت، پاسخ ۵ روزه نیز فراهم شده است، اما استاندارد جهانی همان بازه ده‌روزه است تا کنترل کیفی چندمرحله‌ای به‌طور کامل طی شود.

هزینه‌های متغیر و عوامل مؤثر بر قیمت
هرچند قیمت در کشورهای مختلف و حتی میان آزمایشگاه‌های یک کشور متفاوت است، عوامل زیر در تعیین هزینه نقش دارد:

تکنولوژی توالی‌یابی (یک‌رنگه یا دو‌رنگه)
عمق خوانش ژنومی (Coverage)؛ عمق بالاتر قیمت را افزایش می‌دهد ولی حساسیت را هم بالا می‌برد.
بررسی کروموزوم‌های جنسی یا بیماری‌های تک‌ژنی اضافه بر پنل استاندارد
سرعت جوابدهی (معمول یا فوری)
خدمات مشاوره ژنتیک پیش و پس از آزمایش
در ایران، دامنه قیمت بین ۶ تا ۱۰ میلیون تومان (سال ۱۴۰۴) گزارش شده است؛ در حالی که در اروپا و آمریکای شمالی ممکن است بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ یورو متغیر باشد. البته بیمه‌های تکمیلی در برخی کشورها بخشی از هزینه را پوشش می‌دهند.

سناریوهای بالینی؛ چه زمانی NIPT تغییردهنده تصمیم است؟
تصور کنید مادری ۳۸ساله در هفته دوازدهم بارداری است و نتیجه غربالگری سه ماهه اول او «خطر متوسط» برای تریزومی ۲۱ گزارش شده است. انجام NIPT با نتیجه «کم‌خطر» می‌تواند به‌جای آمنیوسنتز پرریسک، آرامش خاطر حاصل کند. از سوی دیگر، اگر در سونوگرافی جنین ۲۳‌هفته‌ای، ناهنجاری قلبی مشاهده شود و NIPT «پرخطر» باشد، پزشک احتمالاً آمنیوسنتز را پیشنهاد می‌کند تا خانواده برای ادامه یا خاتمه بارداری تصمیمی مبتنی بر اطلاعات قطعی بگیرند.

پرسش‌های پرتکرار والدین (FAQ)

آیا امکان خطا در تعیین جنسیت وجود دارد؟
اگرچه دقت ۹۷ درصدی بسیار بالا است، وجود خطوط موزائیک در جفت یا بارداری‌های دوقلوی همرنگ می‌تواند تعیین جنسیت را دشوار کند. سونوگرافی آناتومی در هفته ۱۸–۲۰ بهترین ابزار تأییدی است.

در بارداری دوقلویی، NIPT چگونه عمل می‌کند؟
در بارداری‌های دوقلوی دو تخمکی، آزمایش می‌تواند وجود تریزومی را تشخیص دهد ولی تعیین اینکه کدام جنین درگیر است ممکن نیست. دقت کلی نیز کمی پایین‌تر از بارداری تک‌قلو است (حدود ۹۰–۹۵ درصد).

اگر نتیجه «No Call» دریافت کنم، چه اقدامی لازم است؟
معمولاً پزشک توصیه می‌کند نمونه‌گیری دو هفته بعد تکرار شود؛ زیرا با افزایش سن بارداری، نسبت DNA جنینی در خون مادر بالا می‌رود. در صورت تکرار نتیجه بدون جواب، روش‌های تشخیصی تهاجمی مطرح می‌گردد.

آیا NIPT بیماری‌های تک‌ژنی را شناسایی می‌کند؟
پنل استاندارد خیزش کروموزومی را بررسی می‌کند، نه جهش تک‌ژنی. اما برخی آزمایشگاه‌ها سرویس‌های توسعه‌یافته‌ای دارند که با افزایش هزینه، جهش‌های رایج در فیبروز کیستیک یا دیستروفی عضلانی را نیز غربال می‌کنند.

بهترین زمان انجام آزمایش چه زمانی است؟
زمان ایده‌آل بین هفته‌های ۱۰ تا ۱۳ است؛ چراکه نسبت DNA جنینی کافی است و در صورت نیاز به آزمایش تشخیصی، هنوز فرصت برای آمنیوسنتز و تصمیم‌گیری وجود دارد.

با توضیح جنبه‌های فنی و بالینی، اکنون روشن است که آزمایش سل فری NIPT چگونه می‌تواند به‌عنوان یک غربالگری دقیق و کم‌خطر در مدیریت بارداری به مادران و پزشکان کمک کند.